Ze zal het verschillende keren herhalen: de Belgisch-Amerikaanse seksuologe en relatie-expert Esther Perel breekt in haar boek Liefde in verhouding geen lans voor overspel. Maar als het toch gebeurt, kunnen we er dan iets van leren en er beter van worden? Zij meent van wel.

‘Soms pleegt men overspel omdat men zich vanbinnen dood voelt’

Of de Nederlandse titel de Engelse benadert, wil ze weten. Enkel een licht Frans accent verraadt dat de New Yorkse met Antwerpse roots meerdere talen machtig is. Hoewel Esther Perel in de VS woont sinds haar studies, spreekt ze nog steeds perfect Nederlands. Maar of de dubbele bodem van Liefde in verhouding geslaagd is, wil ze toch graag toetsen.

De bezorgdheid over die nuance typeert de therapeute. Net die kwaliteit onderscheidt haar van de betweters en de toeteraars onder de seksuologen die het publiek willen onderrichten in de anatomie van geslachtsdelen, de traditionele rol van man en vrouw, de leutigheid van seksspeeltjes of de tien geboden van gelukkige relaties. Haar kijk op de liefde is gedrenkt in erotiek, en wil het publiek vooral warm maken voor de duizenden imperfecte varianten van de liefde.

Perel is het vooral te doen om de kunst van het liefhebben, en het groeiproces dat daarbij hoort. Haar aanpak is intellectueel, artistiek, soms ronduit speels. Ze improviseert en gebruikt metaforen, verrast haar cliënten met oefeningen als geblinddoekt communiceren en rollenspel.

THERAPIE OP PODCAST

We skypen terwijl ze met de trein van Boston naar New York reist. Het is bizar om op mijn scherm het gezicht te zien dat past bij die rokerige stem waar ik de afgelopen twee dagen naar heb geluisterd. In 2017 maakte Esther Perel de podcast Where should we begin (kun je hier beluisteren, maar ook via iTunes en Audible), waarin je als een vlieg op de muur van de therapeutische ruimte meeluistert naar de interne keuken van koppels. Dat werd nog nooit eerder gedaan, om voor de hand liggende privacy-redenen. De sessies zijn dan ook geen opnames van gesprekken met haar vaste cliënteel, maar eenmalige gesprekken met koppels die zich aanmeldden toen het plan voor de podcast bekend werd gemaakt. Duizenden wilden met haar de spreekkamer in. In de VS is Esther Perel dan ook een beroemdheid: haar TED-talk Rethinking infidelity werd negen miljoen keer bekeken, en haar vorige boek Erotische Intelligentie (2007) was een bestseller.

In ‘I’ve had better’, de eerste aflevering van het eerste seizoen, hoor je een koppel bij wie de man een jaar geleden vreemd ging. De affaire kwam aan het licht, man en vrouw bleven samen. Maar als hij met haar wil vrijen, vangt hij bot. Zij brengt haar vrije tijd liever anders door. Seks is een opgave, vindt ze, ze heeft het niet nodig en zo geweldig goed is hij niet in bed. Dat zij haar best niet wil doen voor hem, kwelt hem.

‘Wat kan ik doen om je zin te doen krijgen in seks?’, vraagt hij.

‘Begin misschien met een afspraak te maken en een hotelkamer te reserveren’, klinkt het ironisch bij zijn wederhelft.

Hij begrijpt het niet: ‘Waarom moeten we op afspraak vrijen?’.

Zij: ‘Bij haar was dat toch ook zo?’

Ze zijn anoniem en onzichtbaar, maar je kunt er de lichaamstaal bij verzinnen. Hij: licht voorovergebogen, ellebogen op de knieën. Zij: haar lichaam half afgewend zodat hij een deel van haar rug ziet, de benen gekruist, met de top van haar schoen wippend in de richting van de kamerplant. En voor hen Esther Perel, die hen mild observerend aankijkt.

Er zijn erg veel manieren om op deze situatie te reageren, maar Perel kiest voor het meta-perspectief. Met precisie wijst ze het stel op de manier van communiceren. Ze duidt de defensieve houding van de vrouw: het gevolg van de kwetsuur na het verraad van haar partner. Een begrijpelijk gevoel, zegt ze.

Dat er niet veel seks is in de relatie, lijkt Perel niet zo’n probleem, maar als er toch seks van komt, hoe is die dan?

Zij: ‘Ik heb beter gehad’.

Hij: ‘Ze ligt daar passief’.

Zij: ‘Ik doe het omdat jij aandringt’.

Of ze elkaar tussendoor ook wel eens aanraken, wil Perel weten. Dat gebeurt niet.

Dan spreekt ze. Haar stem klinkt tussen empathisch en streng.

Tegen hem: ‘Seks komt niet vanzelf. De mythe dat dat wel zo is, maakt de erotiek kapot. Je moet het leren, je moet er bewust mee omgaan.’

Tegen haar: ‘Jij gelooft nog in de oude patriarchale notie dat je je man seks moét geven. Dat moet je niet. Medelijdenseks leidt tot niets. Je moet het zelf willen. Je moet het voor jezelf doen.’

EENZAAMHEID IN RELATIES

Esther Perel is niet mals in haar observaties, maar de manier waarop ze herformuleert en de blik van haar subjecten stuurt, ligt ver af van de tekstboekpsychologie. Ze vermijdt het wollige therapeutenjargon, lijkt te spreken vanuit een diep begrip en warm mededogen voor het menselijke onvermogen. Je zou haar kijk op de mens literair kunnen noemen: ze ziet nuances die voor het blote oog onzichtbaar zijn. ‘Het psychologisch jargon is arm en veroordelend,’ zegt ze daarover. ‘Ik wil met compassie over moeilijke thema’s praten. Ook als er aan de basis van overspel een trauma ligt, of een seksverslaving…’

‘Men verwacht vandaag gigantisch veel van de liefde. Nooit eerder in de geschiedenis zat er zoveel druk op een relatie. Maar ook: nooit eerder waren zoveel mensen eenzaam ondanks hun relatie. Vroeger hoorde je bij een gemeenschap, en kende je de problemen waar mensen mee worstelden. Vandaag zie je dat koppels uit elkaar gaan en zelfs hun beste vrienden het niet hadden zien aankomen. De druk om succesvol te zijn, en de fictieve, mooie levens die we leiden op social media laten geen eerlijkheid, geen waarheid, geen authenticiteit toe. Ik wilde een plaats creëren waar die zaken wel zichtbaar worden. Zodat we kunnen praten in plaats van te zwijgen.’

Al even opmerkelijk is hoe ze in de sessies mensen op maatschappelijke mythes wijst, en op patriarchale ideaalbeelden zoals de plicht van de vrouw om haar man te plezieren. Maar verrassend genoeg werd de podcast ook bij mannen een succes. Zij maken veertig procent van de luisteraars uit. ‘We weten nu dat mannen wel degelijk geïnteresseerd zijn om te leren over liefde en relaties’, concludeert Perel. ‘Maar ze doen dat blijkbaar graag op hun eigen tempo, in hun eigen ruimte.’

GROEI NA CRISIS

De podcast en de luisterversie van het boek Liefde in verhouding sluiten naadloos op elkaar aan. Al deden de krantenkoppen waarmee dat boek een paar maanden geleden nog het nieuws haalde – dat vrouwen net zo vaak scheve schaatsen rijden als mannen – Perels filosofie weinig eer aan. Ze is niet geïnteresseerd in procenten over wie vreemdgaat en hoe vaak. Als er dan toch wordt vreemdgegaan, wil ze vooral weten waarom, en hoe het nu verder moet. Betekent overspel altijd het einde van de relatie, of kan het het begin van iets nieuws zijn?

Overspel kan pijn doen, maar wonden kunnen genezen, aldus Perel. ‘Een trauma kan post-traumatische stress opleveren, maar er bestaat ook iets als post-traumatische groei’, legt ze uit. ‘Het idee dat je beter kunt worden van een crisis is algemeen aanvaard. Waarom zou dat niet kunnen voor een relatiecrisis? Niet dat ik hiermee vreemdgaan wil aanmoedigen, begrijp me niet verkeerd. Als mensen na een levensbedreigende ziekte een nieuw perspectief op het leven krijgen, is dat nog geen reden om een ziekte te wensen. Maar ik geloof wel dat je een soortgelijke kracht kunt putten uit overspel. Uiteraard is dat niet voor iedereen het geval. Soms is een relatie voorbij. Maar soms ook niet. Je kan een nieuw perspectief op je seksualiteit krijgen, er kan verdieping komen in je relatie. Veel koppels vertellen me dat ze nog nooit zo eerlijk hebben gepraat, dat ze elkaar beter leren kennen, dat hun intimiteit verbeterd is. Die verhalen hoor je zelden, maar ik wil ze laten horen, omdat het verhalen van herstel zijn.’

DE AARD VAN ONTROUW

Ook het dualistische idee van pleger-slachtoffer gooit Perel op de schop. ‘Verraad en affaires komen in verschillende vormen, er zijn ook veel onzichtbare manieren van ontrouw zijn. Een tijd geleden sprak ik een koppel bij wie de vrouw als kind verwaarloosd was door haar moeder. Ze had zich voorgenomen dat zelf nooit te doen bij haar kind, en ging volledig op in haar moederrol. Seks vond ze niet meer belangrijk. Na vruchteloze pogingen om zijn vrouw terug te winnen, kreeg de man een affaire. Toen pas werd de seksuele vrouw in haar opnieuw wakker. Is dat goed of slecht? En was hij de enige ontrouwe in de relatie?’

‘Ontrouw is een ervaring die gelaagd en vertakt is’, aldus Perel. ‘Er bestaat geen one-size-fits-all model voor. 85 procent van de mensen kwam er al mee in aanraking: als kind van een ouder die het deed of ermee te maken had, als kind van een geheime liefde, als vriend of vriendin die een troostende schouders biedt aan de benadeelde partij, of als een van de drie voornaamste spelers in de driehoek. Je kunt dus onmogelijk volhouden dat wie vreemd gaat, slecht is. Overspel en buitenechtelijke verliefdheden zijn geen zonden en ook niet pathologisch. Het zijn uitdrukkingen van een menselijk dilemma, van de complexiteit van liefde en begeerte.‘

Wat overspel dan wel is? In het boek gaat Perel dieper in op die vraag, die sinds de opkomst van het internet nog ingewikkelder werd. Is chatten met een andere vrouw of man overspel? Of iemand anders je diepste geheimen toevertrouwen? En wat met porno kijken? Esther Perel: ‘Er bestaat geen universeel akkoord over wat als overspel wordt ervaren. De één vindt gevoelens voor iemand anders niet oké, de ander vindt seks met iemand anders niet kunnen. Of iemand al dan niet moeite heeft met porno is ook volledig persoonlijk. Maar om over overspel te kunnen praten, heb je een soort van definitie nodig. Ik vat het zo samen: overspel is een soort van geheime erotische geschiedenis, waarbij zowel seksuele fantasieën spelen als gevoelens spelen. Daarom hoeft er nog geen seks van te komen: het overspel zit in de gevoelens, hoe klein of groot die ook zijn, en in het stiekeme. Verder beslissen mensen zelf wat ze als verraad ervaren. Ik zie mensen die heftiger reageren op een verhaal van één nacht dan anderen over een relatie van vier jaar. Hoe je op overspel reageert heeft meer te maken met je eigen gevoelens en je eigen geschiedenis, met de lading die eronder zit.’

LOYAAL EN OVERSPELIG

Dat seriële monogamie vandaag de belangrijkste relatievorm is, heeft ook gevolgen voor onze tolerantie voor scheve schaatsen. Een onafhankelijke vrouw die de erotische uitspattingen van haar man tolereert, mag op onbegrip rekenen. Het obligate voorbeeld is Hillary Clinton. Bill Clinton was dan wel de overspelige, zij was volgens de publieke opinie de berekende vrouw die haar politieke carrière en haar status niet zou laten schieten voor echtbreuk. ‘Vroeger was scheiden iets om je voor te schamen’, knikt Perel. ‘Vandaag is het een schande als mensen bij elkaar blijven als er bedrog in het spel is. Maar door het schrijven van dit boek kwam ik tot de conclusie dat ontrouw in allerlei soorten van relaties voorkomt. In goede relaties en in slechte, in open relaties en in exclusieve, en ja, ook bij mensen die erg veel van hun partner houden. Overspel heeft dikwijls niets te maken met de relatie. De bedrogen partij moet goed beseffen dat de partner in veel gevallen niet weg wil van hem of haar, maar van zichzelf. Ze willen een andere versie van zichzelf ontdekken, en bij een andere persoon kun je dat gemakkelijker dan bij de partner die een vast beeld van je heeft. Om terug te komen op Hillary Clinton: niemand heeft haar zo gesteund als haar man dat deed. Hij is altijd loyaal geweest. En daarnaast was hij ook ontrouw. Soms doen goede mensen toch dingen die anderen extreem veel pijn doen.’

Esther Perel is de laatste om de overspelige te veroordelen, maar net zomin minimaliseert ze het verdriet van de bedrogen partner. Dat ze ruimte laat voor al die gevoelens, zonder iets goed te praten en zonder te demoniseren, is misschien wel de belangrijkste reden om je te verdiepen in haar werk. In een samenleving waar alles en iedereen in compartimenten wordt opgedeeld, waarin zelfs je identiteit een pitch van een paar snedige lijnen en uiterlijke kenmerken is, lijkt zij de bodem vruchtbaar te willen maken door ook de donkerste partijen om te ploegen. Perel heeft groei voor ogen, al zal ze niet ontkennen dat er wel degelijke zieke mensen rondlopen wiens gedrag ontwrichtende gevolgen heeft voor hun gezin. Maar zelfs dan dient men de hoop niet op te geven, zegt ze.

EROTISME ALS TEGENGIF

Dat kan ongebreideld optimistisch klinken, een gemakkelijk citaat voor een inspirational quote. Maar Perel belooft nergens dat het gemakkelijk zal zijn. Wel wil ze het erotisme aanwakkeren. Daarin maakt ze een onderscheid tussen seksualiteit en erotiek. Een seksleven is primair, ook dieren hebben het. Maar mensen hebben het vermogen om het seksuele te cultiveren, om hun verbeelding erop los te laten. Erotisme stelt ons in staat onszelf te vernieuwen, zegt ze, om te scheppen, om te fantaseren over de meest plezierige dingen. Dat deze moderne tijden erotiek hebben gereduceerd tot de seksuele laag, schreef ze al in Erotische Intelligentie.

Het is curieus dat mensen die hun seksuele problemen met haar bespreken zelden meer seks willen, maar altijd betere seks willen. Zij interpreteert dat als een verlangen naar levendigheid, mysterie, transcendentie. Erotiek is een reis, zegt Perel, een spirituele zoektocht, een plek waar je heen gaat om je goed te kunnen voelen omwille van het goed voelen. Wie erotisch intelligent is, kan wanneer dan ook in dat interludium springen waar we ons tussen alle plichten en productiviteit door weer kunnen opladen. ‘Zelfs de geschiedenis leert ons hoe de mystici erotiek zagen als levenskracht, een bron van speelse vitaliteit. Seks is een middel om dat te bereiken, niet het doel. Het doel is je levendig voelen, de energie voelen stromen.’

Perel ziet erotisme als het tegengif voor sterfelijkheid. Eros en Thanatos is een klassiek duo, zeker in het geval van ontrouw. ‘Eigenlijk is ontrouw de achterzijde van ons besef van sterfelijkheid. Mensen die overspel plegen zijn vaak getroffen door een verlies. Ze waren iemand of iets verloren, hadden van dichtbij een zware ziekte meegemaakt. Een doodsbesef is een krachtige katalysator die mensen aanzet om in actie te schieten, om iets te doen wat ze nog nooit hebben gedaan, om iets te voelen dat ze thuis niet voelen. Kort samengevat: soms pleegt men overspel omdat men zich vanbinnen dood voelt. Dat heeft niets te maken met verraad. Verraad is wat je je partner aandoet. Erotisme is wat je voor jezelf doet. Ja, ontrouw is destructief, maar het is ook een ontdekkingstocht naar het zelf.’

BEN JE NIET DOOD OF LEEF JE?

Uitgerekend haar ouders inspireerden haar tot dat inzicht: beiden zijn joden die als enige van hun familie de concentratiekampen overleefden. ‘Ik groeide op tussen mensen die de grootste gruwel hadden meegemaakt’, vertelt ze. ‘Hoe hebben zij zich staande gehouden in de kampen? Waar vonden ze de kracht om elke dag op te staan? Hoe hebben ze hun menselijkheid kunnen bewaren? Er was, ook lang na de oorlog, een verschil tussen de mensen die niet gestorven waren en de mensen die leefden. Dat is wat erotisme doet: het opent de poort naar het leven. ‘

Het gesprek komt opnieuw bij de podcast, de patriarchale mythes die onze ideeën over relaties domineren, en de toename van het aantal vrouwen dat naast de pot plast. ‘Men zegt al zo lang dat men niet weet wat de vrouw wil. Vrouwen weten het soms zelf niet. Ik zeg: als je wil weten wat een vrouw wil, moet je gaan zoeken in haar ontrouw. Voor sommige vrouwen is dat de eerste keer dat ze voor zichzelf kiezen.’

Ze haast zich er nogmaals bij te zeggen dat ze daarmee geen scheve schaatsen goedpraat. Dat het tijd wordt dat er iets verandert, dat wel. ‘Ontrouw is altijd een kwestie van ongelijkheid tussen de geslachten geweest. Mannen kunnen doen wat ze willen, maar vrouwen kunnen in negen landen nog steeds vermoord worden als ze ontrouw plegen. Van mannen zegt men dat ze vreemdgaan uit verveling, van vrouwen omdat ze zich eenzaam voelen en nood hebben aan intimiteit. Is dat echt zo, of moet een vrouw een doorslaggevender argument hebben als de gevolgen voor haar zo zwaar kunnen zijn? Net zomin als monogamie heeft overspel iets te maken met liefde. Het is een eis van mannen om zeker te zijn van hun nageslacht, zodat ze wisten aan wie ze de koeien moesten geven.’

FLIRTEN NA #METOO

Post-Weinstein is er behoefte aan nieuwe sociale regels, zegt ze. Maar die liggen in haar ogen niet in het begrenzen van flirten en erotiek. ‘Wat we nu nodig hebben is een evolutie waarin meisjes hun macht en hun stem, en mannen hun kwetsbaarheid kunnen behouden. Als je jongens vanaf hun vierde levensjaar wijsmaakt dat voelen niet goed is, dan neem je hen ook hun kwetsbaarheid en hun afhankelijkheid af. Dat levert halve mannen en halve vrouwen op. We hebben hele mannen en hele vrouwen nodig, en dan krijg je nieuw sociaal spel.’

Al is de hoop dat overspel hiermee verdwijnt ijdel. Perel: ‘Ook in Scandinavië, waar men toch ver staat in gendergelijkheid, is er veel ontrouw. Ik denk dat daar de gelijkheid tussen mannen en vrouwen de rollen in het gezin inwisselbaar heeft gemaakt. Er is minder polariteit, wat niet goed is voor de erotiek. Het gevolg is dat men erotiek buiten de familie gaat zoeken. Maar wat de reden ook is, ontrouw is zo oud als relaties’, concludeert ze. ‘Transgressie is een deel van wie we zijn.’

 

INFO De podcast Where should we begin kun je beluisteren via www.estherperel.com – Liefde in verhouding verscheen bij uitgeverij Lev., 19,99 euro. – Erotische intelligentie (2007) verscheen bij AW Bruna.